De bekende en onbekende (maatschappelijke) kosten van salderen

Salderen is top!

Salderen heeft zich bewezen als een fantastisch instrument om Nederlandse huishoudens aan de zonnepanelen te krijgen. Er waren in mei 2022 ruim 2,8 miljoen huishoudens met zonnepanelen[1]. Op 8 miljoen huishoudens[2] hebben we het dan (i.t.t. de berekening uit de eerste bron) over 35%, ruim 1 op de 3 woningen heeft dus zonnepanelen. Door de energiecrisis zijn de zonnepanelen niet aan te slepen en zullen we ongetwijfeld een recordjaar tegemoet gaan aan nieuwe zonne-installaties op woningen en bedrijven. Inderdaad, bedrijven tellen ook mee. De meeste bedrijven mogen gewoon salderen op kleinverbruik aansluitingen. Het MKB maakt dan ook gretig gebruik van salderen om de investering in zonnestroom te bekostigen. We gaan ons, om het simpel te houden, in dit stuk alleen op huishoudens richten.

De kracht van salderen is de simpliciteit. De methode is simpel toe te passen voor leveranciers en niemand hoeft subsidie aan te vragen bij het rijk. Vooral dat laatste scheelt een hoop gedoe. Voordat de tegenstanders denken dat ik een fanboy ben en met hooivorken en fakkels naar mijn huis rennen… Er zijn ook nadelen! De energiecrisis heeft de kaarten opnieuw geschud. Met hoge energieprijzen ligt overstimulatie op de loer.

Salderen kost de staat en daarmee de maatschappij geld. Salderen wordt namelijk bekostigd door de niet-saldeerders. Wat veel mensen niet of onvoldoende weten is dat ook leveranciers snel stijgende kosten hebben die terugverdiend moeten worden bij klanten die niet (kunnen) salderen. Wat je waarschijnlijk wel wist is dat netbeheerders helemaal gek worden van alle aanvragen en spanningsklachten. Ondertussen moeten ze bijna alle netten (weer) verzwaren om alle aansluitingen te bouwen en de spanningsproblemen op te lossen. Misschien is alle moeite die we doen het waard hoor, maar voor mij is nu niet duidelijk wat salderen nou eigenlijk echt kost! Laten we daar eens in duiken zodat we het publieke debat wat inhoudelijker kunnen maken. Eerst willen we getallen zien en dan gaan we uitleggen hoe ze zijn opgebouwd.

Wat zijn de kosten van salderen?

Eerst willen we de cijfers zien, dan de nuance. Op dit moment (oktober 2022) betaalt een huishouden zonder zonnepanelen ongeveer 705 euro per jaar “aan” een salderend huishouden (aanname nul op de meter en 2.500 kWh per jaar). Dit is inclusief 21% btw die vanaf 2023 weer van toepassing is. Een gemiddelde saldeerder krijgt namelijk zo’n 1.175 euro per jaar aan subsidies via de staat en leverancier. Er zijn naar schatting ruim 3 miljoen saldeerders en 5 miljoen niet-saldeerders. Als de niet-saldeerders de hele rekening moeten betalen, waar het wel op neer komt, dan betalen ze dus 1.175 * 3 / 5 = 705 euro per jaar per huishouden. Waar die 1.175 euro subsidie vandaan komt reken ik voor in de volgende paragraaf.

Wat verdien je aan salderen?

Saldeerders besparen het leveringstarief rond de 87 cent[3] is inclusief alle belastingen en 21% btw. Overigens zijn er ook leveranciers die meer dan een euro per kWh rekenen maar laten we ons nu niet ook nog druk maken over hoge prijzen, prijzen kunnen immers ook dalen. Die 87 cent is als volgt opgebouwd:

• 40 cent uit de futureprijs, vermeden inkoopkosten zeg maar
• 5 cent uit de profielkosten, kosten voor een leverancier om de beurs als batterij te gebruiken
• 1 cent onbalanskosten, voorspelfoutkosten die een leverancier heeft
• 19 cent marges en marketing leveranciers, de schoorsteen moet roken
• 6,7 cent energiebelastingen anno 2022, deze kosten stijgen volgend jaar significant
• 15 cent btw á 21% over alle posten, we gebruiken het reguliere tarief

Over de profiel en onbalanskosten ga ik een aparte blog schrijven. Maar om alvast een voorschot te nemen. Je levert terug wanneer de zon schijnt en gebruikt de stroom wanneer het jou uitkomt. Daar betaal je niet voor maar het kost wel geld. Daarover dus later meer.

Als we salderen zouden afschaffen, wat raak je dan kwijt aan inkomsten? Je houdt natuurlijk het voordeel aan de vermeden inkoopkosten. De rest zijn subsidies. Reken er maar op dat de profiel en onbalanskosten direct bij terugleverende klanten in rekening gebracht zouden worden. Idem voor marges, die kan je dan zuiver neerleggen bij de verschillende soorten klanten. En de energiebelastingen is natuurlijk de vraag wat de overheid daarmee zou doen, waarschijnlijk alleen vrijgesteld over direct verbruik achter de meter.

Dus van de 87 cent die je bespaart krijgen saldeerders 40 cent uit de futureprijs en 47 cent aan subsidie per kWh waaronder een btw-voordeel. Deels via de staat en deels via de leveranciers. Dat is best veel subsidie toch? Een gemiddelde saldeerder krijgt 2.500 * 0,47 = 1.175 euro per jaar aan subsidies. De vraag is hoe deze inkomsten zijn opgebouwd.

Dat roept een hele gezonde vraag op: is die subsidie nog wel nodig? Pak de bierviltjes erbij! Eén viltje is genoeg maar een spreadsheat mag ook:

• Een modern zonnestroomsysteem kost ongeveer 1.250 euro per kWp excl. btw, de btw krijg je namelijk terug.
• Per kWp produceert een systeem gemiddeld 850 kWh per jaar.
• Je vermijdt uitgaven á 87 cent per kWh, het eerdergenoemde leveringstarief.
• Even in de rekenmachine intikken: “1.250 / 850 / 0,87 enter” en voila, een terugverdientijd van slechts 1,7 jaar.

Wauw! Nu snap je ook waarom IEDEREEN en zijn hond ZONNEPANELEN OP ZIJN DAK WIL.

Dus salderen is TE geweldig?

Waar gaat er goed en wat gaat er mis? Ik ben op zich een optimist dus laten we eerst kijken naar wat er goed gaat.

• De regeling is simpel uit te voeren, dat is fijn want de administratieve kosten zijn vaak verborgen in het verdienmodel.
• Er is een sterk en duidelijk verdienmodel met helder voorgenomen afbouwpad. Dus de zonnepanelen die we nodig hebben om de transitie te versnellen komen wel bij mensen met een geschikt eigen dak en toegang tot kapitaal.
• Thuisbatterijen kunnen onbelemmerd het net ondersteunen zonder last te hebben van dubbele belasting van geladen energie. Alleen door salderen is er nauwelijks een verdienmodel voor opslag… Dit was een lijstje met voordelen, dus daarover later meer.

Dat was een kort lijstje. Nu de (mogelijke) nadelen.

• Het net is op dit moment een gratis batterij. Wat kost dat? En wie betaalt dat?
• Saldeerders betalen geen energiebelastingen. Wat kost dat? En wie betaalt dat?
• Er zijn voorlopig GEEN prikkels om stroom lokaal te gebruiken, alleen hobbyisten hebben het er leuk mee. Netbeheerders hebben het daardoor extra druk om de netten te verzwaren. Wat kost dat eigenlijk? Kan het ook slimmer?

En de gewetensvragen mogen ook niet ontbreken:

• De (arme) huishoudens zonder zonnepanelen betalen de energierekening van de (rijke) huishoudens met zonnepanelen. Als er steeds meer saldeerders komen wordt het exponentieel duurder voor de achterblijvers. Is dat wel de bedoeling?
• Mogelijk geven we subsidie aan een technologie die al rendabel is. Is salderen van zonnestroom wel de meest effectieve manier om de energietransitie te versnellen?
• Door salderen kunnen nieuwe technieken zoals batterijen niet of nauwelijks ingezet worden om maatschappelijke problemen zoals congestie vanuit woningen te verhelpen. Technisch kan het wel maar er is bijna geen verdienmodel. Ga maar na, als je 100% van de geladen prijs terugkrijgt bij ontladen heeft een thuisbatterij precies nul inkomsten terwijl er wel energie verloren gaat die betaald moet worden. Zo blijft opslag een hobby voor idealisten en mensen zonder zonnepanelen. Daarmee zal opslag ook enkel centraal worden ontwikkeld. Hoe zien we dat in de toekomst voor ons?
• Als elektrificatie doorzet houdt dat in dat mensen thuis of op het werk elektrisch gaan verwarmen en EV’s laden. Dan gaan de (al dan niet noodgedwongen) achterblijvers wel heel veel lasten moeten dragen. Willen we dat? Of eigenlijk, is het afbouwpad niet te langzaam om dit probleem te voorkomen?

De batterij uit de boom kijken

Och, niemand is vies van een beetje subsidie. Maar duidelijke overstimulering is weggegooid geld. Zonnestroom kan uit en een terugverdientijd van minder dan 2 jaar is absurd! Steek die subsidies dan in technieken die wel subsidie nodig hebben. Je zou kunnen denken dat de mensen die dik verdienen aan zonnepanelen de winsten wel investeren in opslag en andere slimmigheden. Alleen daar knelt de schoen, door salderen is investeren in flexibiliteit helemaal niet interessant. Want als je hiermee aan de slag wil moet je haast wel aan de dynamische prijzen en dat haalt de terugverdientijd van je zonnepanelen onderuit. Tja tja tja… Hoop gedoe en niet eens een geweldige terugverdientijd van je zon + opslaginstallatie. Dus kijkt de gemiddelde consument de batterij uit de boom. Overigens hebben de zonnepanelen wel een, waarschijnlijk relatief mild, prijsdrukkend effect op de energiekosten van gemiddelde huishoudens.

NOM = Netbeheerder overspannen maken[4]

Er zijn meer verborgen kosten die ik niet zomaar kan kwantificeren. De netbeheerkosten worden gesocialiseerd per aansluiting en het maakt niet uit of je alleen een koelkast, paar lampen en TV hebt of de aansluiting tot de laatste Watt uitknijpt. Er zijn huizen waar een flinke zonnestroomcentrale, batterij, warmtepomp en elektrische auto aangesloten zijn die evenveel betalen als je oma in haar flatje. Om die nieuwe klanten te bedienen moeten netten worden verzwaard en daar betaalt iedereen (ook je oma) aan mee.

In de praktijk komt het erop neer dat als je saldeert op een vast of variabel tarief dat je wanneer je maar wil mag invoeden en afnemen zonder consequenties. De netbeheerders hebben het er maar zwaar mee om te voldoen aan de netcode en het koperen plaat principe. Die twee begrippen samen zijn wel een dingetje. Je mag namelijk in theorie 24/7 de capaciteit van je aansluiting volledig benutten en het is de taak van de netbeheerder om te zorgen dat dit kan binnen de spanningsnormen en te zorgen voor continuïteit (leveringszekerheid).

Vroeger was alles beter, zeggen ze weleens. Toen ging stroom exclusief van hoogspanning naar laagspanning, éénrichtingsverkeer. De wijktrafo stond op de hoogst toegestane spanning en zo blijft de spanning aan het einde van de kabels in de straat hoog genoeg. Maar met teruglevering halveert de spanningsbandbreedte effectief want bij teruglevering stijgt de spanning naar verloop van de kabel. En wanneer de spanning te hoog oploopt vallen (vanaf 253 Volt) omvormers uit. Dat kost saldeerders, jaja saldeerders hebben ook wel eens pech, een paar procent van de jaaropbrengst. Maar eigenlijk zouden de netbeheerders het zo ver niet mogen laten komen en daarom wordt zwaar geïnvesteerd in het verzwaren van alle netten t.b.v. teruglevering. Hoe hoog de extra netbeheerkosten zijn die saldeerders veroorzaken door klakkeloos terug te leveren is lastig te bepalen. Maar het is wel goed te doen om zeldzame terugleverpieken te beperken en zo de netten wat te ontzien. Maar ja… waarom zou je als je mag salderen? Conclusie: salderen is niet goed voor lage netbeheerkosten.

Saldeerdrang: Grid defection op zijn Hollands

Salderen wordt steeds duurder voor niet-saldeerders en dat betekent dat salderen steeds aantrekkelijker wordt voor de achterblijvers. We kennen het fenomeen “grid defection” waarbij een vergelijkbaar probleem speelt. In zonnigere landen, waarvan Australië het beste voorbeeld is, is het zelfs interessant om het net geheel te verlaten met behulp van zon en batterijen. Het netbeheer wordt er niet goedkoper van als enkele klanten het net verlaten maar de totale kosten moeten over minder mensen verdeeld worden. Door stijgende netkosten wordt het voor een nieuwe groep huishoudens interessant om ook het net te verlaten en voor je het weet heeft iedereen die het net kan verlaten dit ook gedaan en blijft een kleine groep ongelukkigen achter met de rekening.

Net als bij grid defection wordt salderen exponentieel duurder voor de achterblijvers. Oftewel de achterblijvers worden steeds sterker financieel geprikkeld om ook te gaan salderen en voor je het weet stijgen de kosten voor de achterblijvers ECHT hard. Dat is vooral vervelend voor wie niet KAN salderen, door gebrek aan een geschikt dak en/of kapitaal. In mijn berekening hou ik rekening met een heel gemiddeld verbruik van 2.500 kWh per huishouden. Maar als men flink aan de slag gaat met elektrisch rijden en verwarmen wordt het helemaal een dure grap voor de achterblijvers.

Hoe was het in 2021?

De wereld verandert snel. In 2021 kwam 2/3^e van de inkomsten uit salderen nog vanuit de staat, 1/4^e uit vermeden inkoopkosten en 1/6^e uit profiel en onbalanskosten + leveranciersmarges. Salderen is in 2022 VEEL rendabeler geworden, je verdient 87 cent in plaats van een magere 25 cent. Deze stijging gaat echter nauwelijks ten koste van de staat, die betaalt vooral wat meer door de btw over een veel hoger tarief terwijl de belastingen zelf veel lager zijn geworden (van 12,4 naar 6,7 cent per kWh). De rest komt uit de marktprijs, profielkosten, onbalanskosten en leveranciermarges.

En hoe moet dat met salderen in de toekomst?

Tot en met 2024 blijft salderen volledig intact en mede daardoor is het tempo waarmee nu zonnepanelen worden geïnstalleerd moordend. Tot midden 2024 duurt nog iets meer dan anderhalf jaar, binnen die termijn gaan we dicht bij de magisch grens komen dat 50% van de huishoudens saldeert. Ik heb een paar simpele scenario’s in kaart gebracht die te vinden zijn in de volgende grafiek. Op de X-as is het aantal saldeerders weergegeven, we zitten nu op 35%.

Het eerste scenario is heel simpel. Je mag in 2024 nog onbeperkt salderen. Iedere euro die een saldeerder bespaart komt uit de portemonnee van een niet-saldeerder. Als de energiekosten en belastingen gelijk blijven en 50% van de huishoudens saldeert, betalen niet-saldeerders dan 1.000 euro per jaar incl. btw. Dat is een fors bedrag dat vervolgens langzaam minder wordt als de regeling wordt afgebouwd. De tarieven zullen iets dalen maar de energiebelastingen gaan naar alle waarschijnlijkheid fors omhoog. Met dat allemaal in het achterhoofd is in onderstaande grafiek het scenario onbeperkt salderen 2024 waarschijnlijk best een redelijke inschatting van de kosten voor niet-saldeerders in de nabije toekomst.

Dan is er het scenario dat we een jaar later in 2025 (en 2026) dezelfde prijzen gebruiken maar je nog maar 64% mag salderen. Met de (voorgenomen) afbouw van salderen zal de sociale last voor achterblijvers wel een stuk minder worden.

Dan zijn er nog 2 varianten van de eerste scenario’s. Als iedereen (mede dankzij salderen) aan de warmtepomp en/of elektrische auto gaat kunnen de kosten alsnog flink blijven oplopen. Ik heb de 2 scenario’s bijgewerkt voor het geval er 2x zoveel verbruikt wordt.

Uiteraard zal de waarheid ergens in het midden liggen. Er zullen binnen 3 jaar niet ineens 4 miljoen warmtepompen en/of thuisladers opgehangen zijn. Maar de scenario’s maken wel duidelijk dat als eenmaal de magische grens van 50% aandeel saldeerders overwonnen wordt de kosten voor achterblijvers keihard gaan stijgen.

Wat kunnen achterblijvers doen?

Ja dit gaat uit mijn mond klinken als een wij van WC-eend advies. Maar als je geen zin hebt om de voor saldeerders gecorrigeerde profiel en onbalanskosten en marges van leveranciers te willen betalen dan is er een alternatief. Met dynamische prijzen koop je namelijk stroom en gas in tegen een transparante prijs plus een kleine van tevoren bekende inkoopvergoeding. Het is misschien wel even spannend als de prijs ieder uur verandert maar dat went snel als de rekeningen lager uitvallen.

Iedereen dus aan de dynamische prijzen? Dan komt er een nieuw probleem bij voor de achterblijvers. Want als van de 4 miljoen achterblijvers er 1 miljoen op dynamische prijzen gaan zitten moeten die 3 miljoen achterblijvers op vaste en variabele prijzen 1/3^e meer gaan betalen om de verborgen leverancier subsidies op te vangen. Voor je het weet krijg je dan anti-saldeerdrang en wijkt iedereen die geen zonnepanelen heeft uit naar dynamische prijzen. Dan valt er nog een dominosteentje om want dan kunnen de traditionele leveranciers de saldeerkosten op niemand meer verhalen. Of dat erg is weet ik niet maar een gewaarschuwd mens telt voor twee zeggen ze.

Afschaffen dan maar?

Al voordat ik deze lijstjes ging opstellen had ik al zo’n onderbuikgevoel dat de nadelen groter zouden zijn dan de voordelen. Salderen is echt een knaller van een stimulatietool geweest in tijden van lage energieprijzen. Maar het ziet er naar uit dat we voorlopig niet (of nooit?) meer teruggaan naar de lage prijzen van vroeger. Met structureel hoge prijzen is salderen zoals we dat nu doen op de langere termijn onhoudbaar en het afbouwpad te langzaam met maatschappelijke problemen tot gevolg.

Dus waarom nog salderen? Een terugverdientijd van 7 jaar wordt vaak genoemd als prima, oftewel met 21 cent per kWh[5] ben je er al. Zelfs met alleen de vermeden inkoopkosten en (een deel van) de belastingen ben je dan de komende jaren ruimschoots op schema. De marktwaarde is over de komende 3 jaar gemiddeld al 15 cent en de belastingen zijn eigenlijk altijd boven de 10 cent per kWh. Wat dat betreft kunnen we de leveranciersafhankelijke componenten van salderen vandaag nog afschaffen zodat er heel veel nieuwe kansen ontstaan. En als we de energiebelasting saldering intact laten blijft er nog steeds een fantastisch verdienmodel over zonder op flexprikkels in te boeten.

Want, als we dan toch aan salderen gaan sleutelen, kunnen we ook de prikkels herintroduceren die nodig zijn om netten slimmer te gebruiken en flexibiliteit zoals batterijopslag een kans te geven. De profielkosten bij terugleveraars neerleggen á 10 cent per kWh excl. btw is bijvoorbeeld één van de prima kansen waarmee je de investering een thuisbatterij kan verantwoorden. Ik zeg doen!

Een kort resumé

• Salderen is was top. Maar met de huidige energiemarkt is de terugverdientijd van zonnestroom al dik in orde. Salderen is nu overstimulatie en het doel, de energietransitie versnellen, raakt buiten beeld.
• De verborgen kosten van salderen zijn fors en gaan ten koste van achterblijvers, dit is een maatschappelijk en exponentieel groeiend probleem.
• De verborgen kosten bestaan uit leveranciermarges, profielkosten en onbalanskosten. Als saldeerders deze kosten zelf betalen ontstaan er financiële prikkels om vraag en aanbod te matchen.
• Als we salderen opnieuw uitvinden zodat vraag (en aanbod) sturing interessant wordt, dan is het neveneffect dat netten beter benut zullen worden en dat draagt bij aan lagere maatschappelijke kosten en een vlotter verlopende transitie.

Over de auteur

Ik ben Melvin van Melzen, wereldverbeteraar en gigantische energienerd met als doel de energietransitie te versnellen. Ik ben onafhankelijk adviseur vanuit mijn bedrijf OpslagVersneller en de oprichter en CEO van All in power (platform-energieleverancier). Ik heb mijn best gedaan om een neutraal stuk te schrijven over de kosten van salderen. Daarom heb ik een aantal kritische mede-energienerds gevraagd om feedback. Er staat uiteindelijk niks in waar deze mensen zich niet in konden vinden. Bedankt voor jullie feedback en verbeterpunten! Jullie = Henry Lootens, Marien Boonman, Emiel van Druten en Enzo Diependaal. Dit stuk is eerder gepubliceerd op OpslagVersneller.

[1] https://weblog.independer.nl/persbericht/bijna-1-op-de-5-woningen-heeft-zonnepanelen/ mei 2022

[2] https://www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/dashboard-bevolking/woonsituatie/huishoudens-nu begin 2022

[3] Goedkoopste prijs op bekende prijsvergelijker bijgesteld van 9 naar 21% btw.

[4] Legendarische alternatieve interpretatie van de afkorting NOM (nul op de meter) woning afkomstig van Henry Lootens

[5] 1.250 / 850 / 7 = 21 cent