Compost wordt onder tuiniers ook wel het zwarte goud genoemd. Goede compost zorgt voor een gezonde bodem vol voedingsstoffen en een gezond bodemleven waarop planten goed groeien en de oogst goed is. Maar in een kleine tuin is vaak geen plek voor een composthoop. Je zult dan compost moeten kopen, terwijl je tegelijk de benodigde voedingsstoffen in de kliko aan de straat zet. Zonde! Heb je een kleine tuin en wil je toch zelf je organische afval omzetten naar voeding voor de grond, dan kan Bokashi de oplossing zijn. Bokashi belooft geurloze Japanse fermentatie van je keukenafval. Ik probeerde het uit.
Wat is Bokashi?
De eerste keer dat ik Bokashi tegenkwam, op de biobeurs in Zwolle in 2016, dacht ik dat het een hip merk compost was. Maar Bokashi blijkt een eeuwenoud Japans woord voor “goed gefermenteerd organisch materiaal”. Alleen is er sinds kort een merk dat Bokashi in handige keukenemmers naar Nederland heeft gehaald. Bokashi maak je door je keukenafval of ander organisch materiaal dagelijks te verzamelen in een Bokashi-emmer. Elke dag voeg je daar een schepje Bokashi-starter aan toe, waarmee je het afbraakproces op gang brengt.
Bokashi-starter
Bokashi-starter is poederig, kurkachtig spul. Het wordt gemaakt van tarwezemelen waarin micro-organismen, zoals actieve bacteriën, schimmels, merkzuren en gisten, zitten. De precieze samenstelling zal per leverancier wat verschillen. Die gaan je GFT-afval te lijf voordat rottingsprocessen op gang komen. Daardoor is het maken van Bokashi bijna geurloos. Of beter gezegd. Het stinkt niet, maar geeft na een tijdje een zoet-zure geur zoals ook vrijkomt bij gistingsprocessen zoals bij het maken van bier, brood of wijn.
Bokashi-starter
Verschil Bokashi en compost
Fermentatie is een ander biologisch proces dan composteren en rotten. Een composthoop werkt op basis van aerobe bacteriën. Die halen zuurstof uit de lucht en breken het organisch materiaal af. Daarbij kan de composthoop heet worden en komen gassen zoals methaangas en co2 vrij. Vandaar dat je composthopen vaak ziet dampen. Dat is dus slecht voor het milieu en zorgt ervoor dat een deel van de energie in de compost vervliegt. Bokashi werkt anaeroob, dus zonder zuurstof uit de lucht te halen. De temperatuur loopt nauwelijks op en de energie in het organisch materiaal blijft dus behouden. Daarbij vervliegt dus ook geen co2 of methaangas. Ook omdat het hele proces in een gesloten Bokashi emmer plaatsvindt. Door in plaats van compost, Bokashi te maken, spaar je dus het milieu en hou je meer voeding over om je tuin te bemesten.
Kosten en aanschaf Bokashi
Om zelf thuis Bokashi te kunnen maken in je keuken, kun je een Bokashi-emmer kopen. In Nederland kon ik eigenlijk maar één merk vinden: EM Bokashi. Je kunt ze los kopen of in een set. Ik koos de Bokashi-set met 2 emmers inclusief een zak Bokashi-starter/ferment van een kilo. Je krijgt daar ook twee bakjes, een stamper (zie uitleg verderop) en stickers bij. Bij eco-shop Waschbär betaalde ik € 69,95 (artikelnummer 2897 800 58) (update 2024, ze lijken ze hier niet meer te verkopen, maar op veel andere plekken nog wel). Omdat je een gevulde Bokashi-emmer twee weken moet laten rusten, is het handig om er twee te kopen. Je kunt dan de ene emmer later rusten terwijl je de volgende vult en andersom. Met één emmer kan het natuurlijk ook, maar dan heb je om en om periodes waarin je je keuken- en tuinafval in de kliko moet gooien.
Praktisch: een Bokashi-emmer in de keuken
De Bokashi-emmer is 37,5 centimeter hoog, 34 centimeter breed en 27,5 centimeter diep. Een flinke emmer dus. Maar als je een beetje een ruime keuken hebt of een plekje kunt vrijmaken in een bijkeuken, moet het lukken. Bij ons staat hij gewoon op het aanrecht in een hoek. Het fermentatieproces gaat het beste bij kamertemperatuur. Dus je zou hem een deel van het jaar ook in een schuur of onverwarmde ruimte kunnen zetten, maar in de winter kan dat niet. In mijn ervaring is de Bokashi daadwerkelijk geurarm. Als hij dicht zit, ruik je niks. Maar op het moment dat je hem open doet om er keukenafval in te doen, komt er wel wat geur vrij. Soms is dat nagenoeg geurloos, later in het proces ruikt het zoetzuur.
Bokashi in de praktijk: Mijn ervaring met het maken van Bokashi
Het recept voor bokashi is eenvoudig:
1) Schep 20 gram Bokashi-starter in de lege emmer.
2) Snij keukenafval dagelijks in kleine stukjes (tip: ik was eigenwijs en deed er eerst ook grote stukken in. Niet doen, dat is later lastiger verwerken in je tuin) en spreid die in een laag uit.
3) Stamp het aan met de bijgeleverde stamper zodat de lucht eruit gaat. Daarmee voorkom je dat het per ongeluk toch gaat rotten en stinken. (tip: Ik werd een beetje lui en sloeg dit een paar keer over en toen begon de emmer inderdaad wat te ruiken, netjes elke dag stampen dus)
4) Strooi 20 gram Bokashi-starter over het keukenafval en doe de emmer weer dicht.
5) Tap twee keer per week eventueel vocht af. Dat kun je eenvoudig doen met het bijgeleverde bakje en het kraantje onderaan. Dat vocht is rijk aan voedingsstoffen en kun je verdund gebruiken als mest voor kamerplanten of hongerige planten in je tuin.
Het vocht uit de Bokashi is soms troebel soms helder en kan gelig en soms zelfs rood zijn
6) Herhaal dit tot de emmer voor 90% vol is, strooi een dubbele dosis Bokashi-starter, doe de deksel erop, schrijf de datum op een papiertje en wacht twee weken. Blijf in die weken wel aftappen.
Na twee weken kun je in de emmer kijken en zul je een zoetzure geur ruiken. Op het eerste gezicht is er in de emmer nauwelijks wat veranderd. Het keukenafval ziet er nog bijna hetzelfde uit als toen je het erin deed. Maar de micro-organismen hebben wel degelijk hard gewerkt en je keukenafval grotendeels voor je afgebroken. Het laatste stukje gebeurt in de grond en de Bokashi kan nu als mest in je tuin worden gebruikt.
Bokashi na twee weken gesloten fermenteren
Bokashi gebruiken in de (kleine) tuin
Als je zelfgemaakte Bokashi klaar is, kun je het gebruiken in je tuin. Het beste kun je het ingraven. Door er een laagje aarde overheen te leggen, gaat het fermentatieproces onder de grond door. En bodemleven zoals bacteriën en wormen zullen het verder afbreken en verspreiden door de grond. Als je direct wilt planten, kun je het beste net naast de Bokashi planten. Wil je er overheen planten, wacht dan een week of twee. Hou er ook rekening mee dat de Bokashi nog bestaat uit stukjes. Bij sierplanten en bovengrondse moestuingewassen maakt dat niet uit. Maar worteltjes groeien om de stukjes heen. Zaai je worteltjes op de Bokashi, dan krijg je dus kronkel-wortels. Net zo lekker, maar minder mooi.
Bokashi in een teil
In mijn kleine tuin gebruik ik een hoop potten, bakken en teilen. Daarin doe ik vaak een laagje grind voor de drainage, een laagje worteldoek, een laagje tuinaarde. Daarop gaat een dikke laag Bokashi, gevolgd door meer tuinaarde. Na een week of twee zaai of plant ik in. Kruiden, bonen, mais, rucola, meiraapjes, bietjes en bloemen doen het er prima op.
Bokashi in een balkonbak
Ook heb ik een verhoogd groentebed in de tuin waarin ik een mix van salades, uien, bietjes, wortels en dille heb gezaaid. Daarin werkt het hetzelfde.
Bokashi in een verhoogd groentebed in de moestuin
Waar laat je de Bokashi in zomer en herfst?
Ik kocht mijn Bokashi-emmers in de winter en gebruikte de Bokashi in februari, maart en april om mijn tuin te bemesten voor het nieuwe tuinseizoen. Inmiddels is het mei en staat de tuin vol mooie en lekkere planten. En dat brengt me op een nadeel van de Bokashi: Ik kan het niet meer kwijt. Je moet de Bokashi onderwerken in de grond. Maar mijn kleine tuintje staat vol en er is geen open grond meer over. Daarom ben ik gestopt met het maken van Bokashi en gaat het keukenafval weer in de GFT-bak. In de winter ga ik weer verder. Dat is wel een flink nadeel van Bokashi wat ik niet voorzien had.
Heb je een grote tuin met composthoop, dan zou je Bokashi kunnen blijven maken. Je kiepert het dan telkens op de composthoop. De Bokashi zal helpen de compost sneller te verteren. Maar in dat geval kun je je afvragen of je de Bokashi niet beter kunt overslaan en het direct op de compost kunt gooien.
Ervaring met Bokashi en advies
In mijn ervaring is het zelf maken van Bokashi eenvoudig. De eenmalige investering in een Bokashi-emmer en jaarlijkse investering (€ 14,95) in Bokashi-starter verdien je terug doordat je geen compost meer hoeft te kopen. En je produceert minder tuin- en keukenafval. Het is goed te doen in een bescheiden keuken en met een kleine tuin, al zul je dan niet het hele jaar rond Bokashi maken. De planten in mijn tuin worden er blij van en groeien hard.
In het dagelijks leven is Remi als Kiemfabriek vooral interim marketeer voor bedrijven en organisaties die de wereld wat mooier maken. Soms rond strategie of management en soms met de handen aan de knoppen in bijvoorbeeld campagnes. Thuis heeft Remi samen met Cecile en Emily een eigen voedselbos en permacultuurproject de Hommelgaard in een klein dorpje in Drenthe. Veel artikelen zijn vooral daarop geïnspireerd.
Composteren In een kleine tuin kan heel goed met een wormenemmer. Een omgekeerde emmer waarin compostwormen het gft-afval reukloos verwerken tot zeer vruchtbare vermicompost. De wormenemmer neemt niet veel plaats in en vereist weinig onderhoud. Meer info hierover op http://www.permades.nl/wormen-emmer
Dank voor de toevoeging Styn. Ik kwam de wormenbak ook al een paar keer tegen als optie.
Wat zijn in jouw ervaring de voor en nadelen van een wormenemmer ten opzichte van een bokashi voor het verwerken van keukenafval tot compost in een kleine tuin? Nadeel van de bokashi is dat je elk jaar nieuwe bokashi-starter moet kopen. Hoe zit dat met wormen? En zijn er andere voor en nadelen?
Ik kreeg steeds de rouwvlieg in de wormentoren. Bij Bokashi heb ik daar geen last van.
Hoi, ik heb al jaren een wormenhotel. Eerst in 3 opelkaar gestapelde emmers, nu sinds 4 jaar in 3 rechthoekige metselkuipen. Die staan in/op elkaar. Ik heb er een geïsoleerde kist met deksel en deur omheen gebouwd zodat de wormen ook met kou blijven leven en hun werk blijven doen. Ik hoef de wormen nooit te vervangen want er worden gewoon nieuwe geboren en de hoeveelheid blijft in evenwicht dat regelen ze zelf. Ik vind het een fantastisch systeem!! De bovenste 2 bakken hebben gaatjes aan zijkanten en onderkant ( boorgaten 10). De onderste van deze 3 staat op 4 klosjes van ongeveer 8 a 10 cm hoog in de onderste vocht opvang bak. Hierdoor verdrinken de wormen niet! In de onderste bak zitten dus geen gaatjes maar wel aan de voorkant onderin een regenton kraantje waarmee ik het percolaatvocht( wormenpies) kan aftappen. Ik koos voor 3 lagen ( 2 compost en 1 opvang) omdat je dan steeds de onderste die op een gegeven moment klaar is kan legen en dan weer op de bovenste kan zetten. De wormen hebben ook altijd de mogelijkheid om door de gaatjes te kruipen naar waar ze behoefte aan hebben: nog te vers groente afval laten zevliever nog even liggen. Het ruikt niet of nauwelijks.
Voordeel compost: na aanschaf materiaal en compostwormen en evt buitenisolatie materiaal,( samen goedkoper dan bokasi emmers), kost het niets meer. Ander heel groot voordeel: als de compost klaar is kan je het op je aarde verdelen. Je hoeft het er niet door te werken! En het ziet er prettiger en schoner uit. Lijkt op aarde. 3e voordeel is dat het geen ratten aantrekt omdat je er geen dierlijke en gekookt afval in de compostbak gooit.
Nadeel :
Je kan er niet alles op gooien: geen dierlijk, geen gekookt, geen citrus en geen uienresten. Dus dat gooien we in gft bak. En misschien een nadeel: compost maken duurt veel langer dan bokasi, wel kan je om de paar weken wormenpies oogsten. Ik leeg ongeveer 3a 4 keer per jaar een compost bak ( elke bak is dus formaat van een rechthoekige metselkuip gekocht bij de gamma voor ongeveer €9 p stuk)
Voor mij werkt een wormenhotel het beste in mijn tuin. Daarnaast vind ik het leuk om te zien en horen hoe de wormen hard aan het werk zijn. In de zomer hoor je ze hun werk doen en dan gaat het ook nog sneller omdat ze door de temperatuur beweeglijker zijn.
Dank voor je reactie Remi. Ik denk dat de voordelen van een wormenemmer zijn: neemt minder ruimte in (de emmer kan gewoon tussen de planten geplaatst worden), is minder werk (alleen gft afval toevoegen, de resulterende wormencompost wordt ‘vanzelf’ door de bodem opgenomen), je kunt hele goede compostthee brouwen van de wormencompost of het direct aan je planten geven. Nadeel van een wormenemmer kan zijn dat het om levende dieren gaat (de compostwormen) die hoewel minimaal toch wel enige aandacht en verzorging behoeven. Ik heb trouwens zelf geen ervaring met bokashi moet ik toegeven.
Dank voor je reactie Remi. Ik denk dat de voordelen van een wormenemmer zijn: neemt minder ruimte in (de emmer kan gewoon tussen de planten geplaatst worden), is minder werk (alleen gft afval toevoegen, de resulterende wormencompost wordt \’vanzelf\’ door de bodem opgenomen), je kunt hele goede compostthee brouwen van de wormencompost of het direct aan je planten geven. Nadeel van een wormenemmer kan zijn dat het om levende dieren gaat (de compostwormen) die hoewel minimaal toch wel enige aandacht en verzorging behoeven. Ik heb trouwens zelf geen ervaring met bokashi moet ik toegeven.
Dank voor de toelichting Styn!
Beste,
de wormenbak heeft veel koolstof t.w. karton o.i.d nodig om de wormen hun werk te kunnen laten doen,
2/3 karton 1/3 groente-afval, ook zijn de wormen kieskeuriger als de micro-organismen van bokasi, ze
hebben dus meer ruimte nodig, ook de compostering duurt langer, zodat je nog meer ruimte nodig hebt,
de combinatie is vermoedelijk het beste.
Groet Gaia
Beste Gaia, ik heb een paar weken terug 2 Bokashi emmers aangeschaft en heb nu bijna 1 emmer vol. Maar omdat je in de winter geen mest mag toevoegen omdat planten rust nodig hebben, denk ik erover om de Bokashi in een wormenemmer te bewaren. Is dat een goed idee of kan ik beter stoppen en wachten tot volgend jaar om weer verder gaan.?
Met groet, annemiek
Hoi Annemiek, in de winter kun je prima bemesten hoor. Planten die rusten hebben ze ook voeding nodig, alleen minder.
Doordat ze minder voeding opnemen in de winter, kunnen sommige vluchtige meststoffen al uitspoelen voordat de planten ze opnemen. Maar dat geldt vooral voor van die korrels meststof uit een fabriek.
‘Langzame’ meststoffen zoals mulch, compost, bokashi enz kun je altijd bij je planten leggen. Sterker: je kunt vaste planten beschermen voor flinke kou door een flinke laag mulch (dat kan bladeren, compost, tuinafval, bokashi, houtsnippers, karton, eigenlijk alles wat organisch is, zijn). Dat mag gewoon een laag van 10 tot 15 centimeter zijn rond bijvoorbeeld fruitbomen en struiken. Je moet alleen rond de stam even een paar centimeter open houden om schimmelvorming tegen te gaan daar. Aan de onderkant verteert de mulch vanzelf en wordt het door wormen en andere beestjes wel vermengt met de grond zodat de wortels van de plant het kunnen opnemen. Voordeel: dit geeft langzaam voeding af en kan dat jaren doen. Zeker als je van bovenaf steeds blijft aanvullen.
Ik heb ook een kleine (stads)tuin en weinig plek om bokashi te begraven. Daarom ben ik een “soil factory” begonnen: https://bokashiliving.com/make-simple-soil-factory/
Werkt prima!
Beste Jeroen,
Weliswaar een beetje laat maar ik hoop dat mijn vraag je toch bereikt:
Met veel interesse heb ik de info over de soil factory gelezen, maar ik begrijp niet hoe dat in de winter gaat: als de grond bevroren is (waardoor je de bokashi niet in de tuin kan begraven), hoe kan ik dan aarde uit de tuin toevoegen aan de soil factor? Of mis ik de clou? 😊
Ik hoor het graag, alvast bedankt en een fijne dag!
Tammi
Hoi Remi,
Wat een leuk en helder verhaal. Ik werk op een centrum voor natuur en milieueducatie in Amersfoort. Ik zit te denken om hier in de hal van het gebouw een Bokashi bak neer te zetten zodat bezoekers kunnen zien wat het is. Vind je het ok als ik jouw ervaringsverhaal erbij leg ter inspiratie? Ik zet dan natuurlijk je naam en de website eigenwijsblij erbij.
Hoi Ilona,
Wat een leuk idee om bokashi op die manier te laten zien. En natuurlijk mag je mijn verhaal er bij leggen. Hopelijk helpt dat een paar mensen.
Groeten Remi
Dag Remi.
Ik ben al verschillende jaren met bokashi aan de gang.
In de winter laat ik de bokashi enkele weken rijpen bij 20° en gooi hem dan in het compostvat. Bedekken met tuinafval, klaar.
Zelfs in de winter is de bokashi na enkele weken bijna volledig verteerd. Bovendien treft ik nu altijd heel veel regen/compostwormen aan.
Daar de compost in een gesloten compostvat niet uitspoelt, denk ik dat veel voedingsstoffen behouden blijven.
Gr Theo
Dag Remi,
Heb je nog steeds ervaringen met Bokashi? Duidelijk artikel. Het heeft mij, samen met andere info geholpen. Ik snap de nadelen, maar het is een keuze die ik maak. Andere composteervormen hebben voor mij ook nadelen.
Ik wil voornamelijk de vloeistof gebruiken als onderhoudsvoeding voor de binnen- en buitenplanten. Mijn tuin is ook niet zo groot, daardoor zal ik ook regelmatig met Bokashi overschot zitten. Maar de meerwaarde van een compostemmer in huis, die toch niet stinkt, waar bijna alles in kan is voor mij een uitkomst.
Alles onder voorbehoud natuurlijk hoe mijn ervaringen zijn…
Hoi Peter,
elke vorm van ‘composteren’ heeft voor en nadelen. De keuze is vooral persoonlijk en ook afhankelijk van de omstandigheden.
In de tussentijd zijn wij verhuisd naar een huis met tuin van 2400 vierkante meter. Daar oogsten we veel organisch materiaal en werken we met een paar flinke composthopen. Keukenafval gaat daar ook doorheen. Dus bokashi in een emmer in de keuken maken we niet meer. Maar dat ligt dus meer aan onze nieuwe situatie dan aan bokashi zelf.
Succes!
Groeten Remi
Bedankt voor je antwoord.
2400 m2? Dan heb je wel wat te doen…
Zeker… Hier een indruk van wat we de afgelopen 3 jaar gedaan hebben: https://www.hommelgaard.nl/de-tuin/
Ik snap er niks van. Ik heb een “officiele” bokashi-emmer en volg toch echt de aanwijzingen en toch stinkt het naar kots. Echt heel vies. Wat is zou er toch aan de hand kunnen zijn?
Hi Remi,
Ik heb zelfde uitdagingen zoals eerder genoemd. Zo heb ik;
– ook een bak die toch wat geur afgeeft terwijl ik de processen vol. Hoe kan dan? Waar koop jij je spullen?
– heb ik een balkon met heel weinig tuin. Daarom is mijn vraag kan ik ook gebruik maken van composteerbak waar ik dan de bokasi in gooi? En maakt dan uit welke bak dat is, wormen of normaal?
Ik hoop dat je mij verder kan helpen.
Groet,
Wouter
Hallo Remi,
Ik heb dezelfde emmers die ik gebruik sinds deze zomer. Ik ben er eigenlijk mee gestart omdat ik veel last had van stank in mijn compost container. Geen anairobe fermentatie daar, rotten en stinken zeker als het warm was, en daarnaast ook vliegen en maden.
Dat is met het gebruik van het bokashi systeem opgelost. Ik heb ze gewoon in de keuken staan, geen stank meer buiten, gebruik de container nauwelijks meer, soms als ik meer tuinafval heb als ik zelf kan composteren.
hallo, ik maak nu sinds een paar weken bokashi maar ik kan geen sap aftappen. Er komt gewoon niks uit. Heeft iemand een idee hoe dat kan? ik heb koffiedrab, appelschillen en klokhuizen, groentenafval in de emmer zitten.
Hi! Ik heb sinds een jaar 2 bokashi boxen. Ik vind het erg prettig werken. @Hanneke: als je geen vocht hebt dan komt dat door de inhoud, vaak krijg je dat alsnog in een later stadium. De Bokashi is elke keer verschillend, als hij erg stinkt zit er denk ik teveel lucht bij, je moet het elke keer goed aandrukken voordat je de box sluit. Als ik even geen plek heb in de tuin doe ik het in een emmer met deksel en zet ik het donker weg tot gebruik. Werkt prima! Denk er wel over na wat je erin gooit, als het niet biologisch is moet je jezelf afvragen of je tuin er wel blij mee is. Helemaal reukloos is het niet, maar als het echt stinkt is het niet goed gelukt. (Het sap ruikt wel raar) Ik vind het een aanrader!🌞
Goedendag, ik kocht per ongeluk een grote zak Bokashi. Ik heb een gewoon compostvak waar ik compostversneller voor wilde hebben. Kan ik de Bokashi in mijn compostvat gebruiken of kan ik het in de tuin verspreiden. Graag antwoord, vriendelijke groet, Jetty Tempelman Amsterdam